Narracja w biografiach fikcyjnych – gra wyobraźni i lęku

Anita Całek

doi:10.17399/HW.2018.174204

Anita Całek Uniwersytet Jagielloński. Wydział Polonistyki. Katedra Komparatystyki Literackiej

DOI: https://doi.org/10.17399/HW.2018.174204

Słowa kluczowe: narracja, biografia fikcyjna, fikcja biograficzna, tożsamość, metafikcja

Abstrakt

CEL NAUKOWY: Omówienie specyfiki narracji biograficznych na przykładzie biografii fikcyjnych.

PROBLEM I METODY BADAWCZE: Analiza narracji biograficznej przeniesionej na zasadzie mimetyzmu formalnego w obszar fikcji oraz weryfikacja hipotezy A. Bielik‑Robson (2004), iż narracja służy ukrywaniu traumy wynikającej ze zderzenia Ja z wymiarem temporalności.

PROCES WYWODU: Wyjściowy model narracji biograficznej w fikcji został rozwinięty: wskazano kilka zróżnicowanych typów biografii fikcyjnej z obszaru różnomedialnych tekstów kultury, wyznaczając cztery grupy narracji: 1) o fikcyjnych twórcach; 2) o fikcyjnych biografach; 3) o „mówcach umarłych”; 4) o fikcjonalizacji biegu życia. Fabuły te, jawnie nawiązujące do problematyki biograficznej, są – na głębszym poziomie – opowieściami o traumie śmiertelności i lęku przed utratą kontroli nad własną biografią.

WYNIKI ANALIZY NAUKOWEJ: Efektem przeprowadzonej analizy jest opracowanie typologii i charakterystyki biografii fikcyjnych w kontekście problematyki narracji.

WNIOSKI, INNOWACJE, REKOMENDACJE: Popularność biografii fikcyjnych skłania do dalszych analiz mechanizmów narracyjnych: ich badanie nie tylko pogłębia dotychczasowe rozumienie tożsamościowego znaczenia narracji, ale i kształtuje nowe narzędzia do analizowania problematyki biograficznej w historiografii i kulturze.

Biogram autora

Anita Całek, Uniwersytet Jagielloński. Wydział Polonistyki. Katedra Komparatystyki Literackiej

Adiunkt w Katedrze Komparatystyki Literackiej Wydziału Polonistyki UJ. Absolwentka filologii polskiej oraz psychologii; doktorat na Wydziale Polonistyki UJ (2007). W latach 2003–2008 przebywała w Strasburgu, pracując w Sekcji Polskiej Collège Esplanade i jako lektor języka polskiego na Université Marc Bloch.

Główne obszary badań: biografistyka i metodologia biografii, epistolografia, twórczość (w ujęciu interdyscyplinarnym), współczesna literatura francuska, utopie i dystopie, literatura fantastyczna XIX-XXI wieku.

Jest redaktorem naukowym w czasopiśmie „Creatio Fantastica”, recenzentem artykułów naukowych (dla kilku czasopism), współpracuje też z Ośrodkiem Badawczym Facta Ficta.

Kontakt: anita.calek@uj.edu.pl

Bibliografia

Bielik‑Robson, A. (2004). Słowo i trauma: czas, narracja, tożsamość. Teksty Drugie, 5, 23-34.

Brooker, Ch. (prod.). (2013). Zaraz wracam (Be Right Back) [s. 2, odc. 3]. W: Czarne lustro (Black Mirror) [serial]. Wielka Brytania, USA: Channel 4.

Bruner, J. (2006). Narracyjna konstrukcja rzeczywistości. W: J. Bruner, Kultura edukacji. Przekł. T. Brzostowska‑Tereszkiewicz.

Wstęp: A. Brzezińska. Kraków: TAiWPN Universitas, 181-208.

Burszta, W.J. (2014). Przyleganie do przeszłości. W: E. Golachowska i A. Zielińska (red.), Konstrukcje i destrukcje tożsamości. Tom III: Narracja i pamięć. Warszawa: Instytut Slawistyki PAN, 20-34.

Burzyńska, A. (2004). Kariera narracji. O zwrocie narratywistycznym w humanistyce. Teksty Drugie, 1-2, 43-64.

Całek, A. (2013). Biografia naukowa: od koncepcji do narracji. Interdyscyplinarność, teorie, metody badawcze. Kraków: Wydawnictwo UJ.

Całek, A. (2016a). Biografia jako reprezentacja. Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Poetica IV, 25-41.

Całek, A. (2016b). Narrator biografii naukowej: między referencyjnością a fikcją. W: R. Skrzyniarz, L. Dziaczkowska i D. Opozda (red.), Przedmiot, źródła i metody badań w biografii. Lublin: Episteme, 39-59.

Card, O.S. (2013). Mówca umarłych. Przekł. P.W. Cholewa. Warszawa: Prószyński i S-ka.

Decker, G. (2014). Hermann Hesse. Wędrowiec i jego cień. Przekł. E. Borg i M. Przybyłowska. Warszawa: Świat Książki.

Eco, U. (2007). Sześć przechadzek po lesie fikcji. Przekł. J. Jarniewicz. Kraków: Znak.

Forster, M. (reż.). (2006). Przypadek Harolda Cricka (Stranger Than Fiction) [film]. USA: Columbia Pictures.

Głowiński, M. (1973). Gry powieściowe. Szkice z teorii i historii form narracyjnych. Warszawa: PWN.

Helman, A. (2007). Biografia fikcyjna – literackie i filmowe dzieje Salome. W: T. Szczepański i S. Kołos (red.), Biografistyka filmowa: ekranowe interpretacje losów i faktów. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, UMK, 25-38.

Hesse, H. (2004). Gra szklanych paciorków. Próba opisu życia magistra ludi Józefa Knechta wraz z jego spuścizną pisarską. Przekł. M. Kurecka. Warszawa: PIW.

Kaniewska, B. (1992). Mimetyzm formalny w polskiej prozie współczesnej. Pamiętnik Literacki, 3, 95-128.

Kołos, S. (2014). Życie sfilmowane. Uwagi o filmie biograficznym. W: A. Gwóźdź i M. Kempna‑Pieniążek (red.), Film i media – przeszłość i przyszłość. Kontynuacje. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 65-77.

Łebkowska, A. (2004). Narracje biograficzne w fikcji. W: Z. Mitosek (red.), Opowiadanie w perspektywie badań porównawczych. Kraków: TAiWPN Universitas, 315-331.

Maj, K.M. (2015). Allotopie. Topografia światów fikcjonalnych. Kraków: TAiWPN Universitas.

McHale, B. (2012). Powieść postmodernistyczna. Przekł. M. Płaza. Kraków: Wydawnictwo UJ.

Monluçon, A.-M. i Salha, A. (red.). (2007). Fictions biographiques: XIXe XXIe siècles. Toulouse: Presses Universitaires du Mirail.

Nabokov, V. (2003). Prawdziwe życie Sebastiana Knighta. Przekł. M. Kłobukowski. Posł. L. Engelking. Warszawa: Muza.

Naim, O. (reż.). (2004). Wersja ostateczna (The Final Cut) [film]. Kanada, Niemcy, USA: Cinerenta Medienbeteiligungs KG.

Ryan, M.-L. (2013). Transmedial Storytelling and Transfictionality. Poetics Today, 3, 361-388.

Setterfield, D. (2006). Trzynasta opowieść. Przekł. B. Przybyłowska. Warszawa: Amber.

Sławiński, J. (2000). Biografia. W: M. Głowiński, T. Kostkiewiczowa, J. Sławiński i A. Okopień‑Sławińska (red.), Słownik terminów literackich. Wrocław: Ossolineum, 67.

White, H. (2000). Poetyka pisarstwa historycznego, red. E. Domańska, M. Wilczyński. Kraków: TAiWPN Universitas.

White, H. (2009). Proza historyczna, red. E. Domańska. Kraków: TAiWPN Universitas.

White, H. (2014). Przeszłość praktyczna, red. E. Domańska. Kraków: TAiWPN Universitas.

Wyka, K. (1963). „Pan Tadeusz”. Studia o poemacie. Warszawa: PIW.