Rodzinne tradycje pisania instrukcji wychowawczych w epoce nowożytnej
Abstrakt
CEL NAUKOWY: Celem artykułu jest zaprezentowanie tradycji rodzinnych pisania instrukcji dla dzieci wysyłanych do szkół poza miejsce zamieszkania lub w podróże edukacyjne.
PROBLEM I METODY BADAWCZE: Przeprowadzone badania miały na celu znalezienie odpowiedzi na pytanie, jakie typy wskazówek były udzielane w instrukcjach wychowawczych, co miały one na celu i kto je redagował. Analizie poddano wybrane instrukcje powstałe w takich rodzinach, jak np. Radziwiłłowie, Sobiescy, Lubomirscy, Jabłonowscy czy Rzewuscy.
PROCES WYWODU: Edukacja w epoce nowożytnej wiązała się najczęściej z koniecznością opuszczenia rodzinnego domu, w związku z tym rodzice wyposażali swe dzieci we wskazówki, mające ukierunkować i uporządkować ich pobyt w obcym miejscu i środowisku. Najczęściej były to ustne wytyczne, rady, zakazy i nakazy. Niekiedy wskazówki zamieszczano w testamentach, udzielano ich w listach, wreszcie spisywano w formie odrębnych zaleceń kierowanych do młodych ludzi lub ich opiekunów. Wyróżnić można dwa rodzaje takich wskazówek. Pierwszy rodzaj to wskazówki wychowawcze natury moralno-obyczajowej, czasami społeczno-politycznej. Drugi rodzaj to instrukcje podróżne.
WYNIKI ANALIZY NAUKOWEJ: Zachowane instrukcje wskazują, że rodzice podchodzili do wychowania z odpowiedzialnością, zdając sobie sprawę z jednej strony ze znaczenia podróży edukacyjnych w kształtowaniu młodego człowieka, z drugiej natomiast z niebezpieczeństw, jakie niosło oddalenie od rodzinnego domu i pozbawienie rodzicielskiej opieki. Instrukcje były najczęściej pisane przez ojców, rzadziej przez matki. W spisywaniu wskazówek edukacyjnych ważną rolę odgrywała rodzinna tradycja wysyłania dzieci, głównie synów, do szkół krajowych i zagranicznych, a także w podróże edukacyjne. Zwyczaj pisania instrukcji nie był wyłączną domeną Polski. Rodzinne tradycje spisywania instrukcji zaobserwować można m.in. u naszych najbliższych sąsiadów, na ziemiach czeskich i austriackich.
WNIOSKI, INNOWACJE, REKOMENDACJE: Instrukcja jako popularny gatunek piśmiennictwa pedagogicznego w XVII i XVIII w., mając charakter praktyczny, stanowiła ważne narzędzie wychowawcze w dyspozycji rodziców stanu szlacheckiego.
Bibliografia
Archiwum PAN/PAU K III-161 Henryk Barycz, Materiały warsztatowe.
Augustyniak, U. (1992). Testamenty ewangelików reformowanych w Wielkim Księstwie Litewskim. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper.
Barycz, H. (1948). Andrzej Maksymilian Fredro wobec zagadnień wychowawczych. Kraków: Polska
Akademia Umiejętności.
Barycz, H. (1984). Rzecz o studiach w Krakowie dwóch generacji Sobieskich. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
Béthune, F.G. de (2017). Informacja dana od pana de Béthune. W: Ojcowskie synom przestrogi. Instrukcje rodzicielskie (XVI-XVII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły D. Żołądź-Strzelczyk i M.E. Kowalczyk. Wrocław: Chronicon.
Chachaj, M. (1995). Zagraniczna edukacja Radziwiłłów od początku XVI do połowy XVII wieku. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Chodkiewiczowa, L.M. z Rzewuskich. (2017). Napomnienia dla serdecznie kochanego syna (1784). W: Przestrogi i nauki dla dzieci. Instrukcje rodzicielskie (XVIII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły M.E. Kowalczyk i D. Żołądź-Strzelczyk. Wrocław: Chronicon.
Czapliński, W. i Długosz, J. (1969). Podróż młodego magnata do szkół. Studium z dziejów kultury XVI i XVII wieku. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Dolska, A. z Chodorowskich. (2017). Informacja Januszowi i Michałowi Korybutom książętom Wiśniowieckim, synom moim (1695). W: Ojcowskie synom przestrogi. Instrukcje rodzicielskie (XVI-XVII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły D. Żołądź-Strzelczyk i M.E. Kowalczyk. Wrocław: Chronicon.
Firlej, J. (2017). Instrukcja dana Jerzemu Amandusowi do prowadzenia synów (1613). W: Ojcowskie synom przestrogi. Instrukcje rodzicielskie (XVI-XVII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły D. Żołądź-Strzelczyk i M.E. Kowalczyk. Wrocław: Chronicon.
Fredro, A.M. (2017). Wskazówki dla Lubomirskich (1674-1675). W: Ojcowskie synom przestrogi. Instrukcje rodzicielskie (XVI-XVII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły D. Żołądź-Strzelczyk i M.E. Kowalczyk. Wrocław: Chronicon.
Freylichówna, J. (1938). Ideał wychowawczy szlachty polskiej w XVI i początku XVII wieku. Warszawa: Nasza Księgarnia. Informacyja słudze mojemu urodzonemu panu Aleksandrowi Przypkowskiemu… Archiwum Główne Akt Dawnych – Archiwum Radziwiłłów XI, nr 37, 336-345.
Jabłonowski, J.S. (2017). Informacja buskiemu staroście, kochanemu synowcowi memu do cudzych krajów (1728), oprac. A. Markiewicz. W: Ojcowskie synom przestrogi. Instrukcje rodzicielskie (XVI-XVII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły D. Żołądź-Strzelczyk i M.E. Kowalczyk. Wrocław: Chronicon.
Jabłonowski, S.J. (2017a). Informacja Stanisławowi Rzewuskiemu jadącemu do cudzych krajów (1682), oprac. A. Markiewicz. W: Ojcowskie synom przestrogi. Instrukcje rodzicielskie (XVI-XVII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły D. Żołądź-Strzelczyk i M.E. Kowalczyk. Wrocław: Chronicon.
Jabłonowski, S.J. (2017b). Instrukcja i adytament dla synów na peregrynację do cudzych krajów (1682) oprac. A. Markiewicz. W: Ojcowskie synom przestrogi. Instrukcje rodzicielskie (XVI-XVII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły D. Żołądź-Strzelczyk i M.E. Kowalczyk. Wrocław: Chronicon.
Jabłonowski, S.W. (2017). Instrukcja dla starosty buskiego jadącego do cudzych krajów (1728), oprac. A. Markiewicz. W: Przestrogi i nauki dla dzieci. Instrukcje rodzicielskie (XVIII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły M.E. Kowalczyk i D. Żołądź-Strzelczyk. Wrocław: Chronicon.
Jan III Sobieski. (2017). Ordynacja spisana w Pilaszkowicach (1685). W: Ojcowskie synom przestrogi. Instrukcje rodzicielskie (XVI-XVII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły D. Żołądź‑Strzelczyk i M.E. Kowalczyk. Wrocław: Chronicon.
Kawiecki, M. (2017). Refleksje do przyszłej peregrynacji Jmć Pana starosty chełmskiego (ok. 1720), oprac. A. Markiewicz. W: Przestrogi i nauki dla dzieci. Instrukcje rodzicielskie (XVIII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły M.E. Kowalczyk i D. Żołądź-Strzelczyk. Wrocław: Chronicon.
Konsyderacyje strony wysłania księcia Janusza do cudzej ziemi… (2017). W: Ojcowskie synom przestrogi. Instrukcje rodzicielskie (XVI-XVII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły D. Żołądź‑Strzelczyk i M.E. Kowalczyk. Wrocław: Chronicon.
Kowalczyk, M.E. (2017). Matki jako autorki instrukcji dla synów wyjeżdżających w podróż edukacyjną w czasach staropolskich. W: D. Żołądź-Strzelczyk i M.E. Kowalczyk (red.). Źródła do dziejów staropolskich podróży edukacyjnych. Wrocław: Chronicon.
Kowalczyk, M.E. (2019). Zagraniczne podróże Polek w epoce oświecenia. Łomianki: Wydawnictwo LTW.
Kubeš, J. (2013). Náročné dospívání urozených. Kavalírské cesty české a rakouské šlechty (1620-1750). Pelhřimov: Nová tiskárna.
Kucharski, A. (2017). Instrukcje podróżne Wacława Rzewuskiego dla synów z połowy XVIII wieku.
W: D. Żołądź-Strzelczyk i M.E. Kowalczyk (red.). Źródła do dziejów staropolskich podróży edukacyjnych. Wrocław: Chronicon.
Kurdybacha, Ł. (1929). Wychowanie Aleksandra i Jerzego Lubomirskich w XVII wieku. Minerwa Polska, 2, 139-156.
Kurdybacha, Ł. (1976). Pedagogika szlachecka w XVI i XVII w. w świetle instrukcji rodzicielskich. W: tegoż, Pisma wybrane. T. 2. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
Lubomirski, S. (2017). Napominania dane synom, Aleksandrowi i Jerzemu, na naukach w cudzych krajach będącym (1632-1634). W: Ojcowskie synom przestrogi. Instrukcje rodzicielskie (XVI-XVII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły D. Żołądź-Strzelczyk i M.E. Kowalczyk. Wrocław: Chronicon.
Lubomirski, S.H. (2017). Instrukcja synom moim do cudzych krajów. W: Ojcowskie synom przestrogi. Instrukcje rodzicielskie (XVI-XVII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły D. Żołądź-Strzelczyk i M.E. Kowalczyk. Wrocław: Chronicon.
Markiewicz, A. (2011). Podróże edukacyjne w czasach Jana III Sobieskiego. Peregrinationes Jablonovianae. Warszawa: Wydawnictwo DiG.
Ossoliński, J. (1976). Pamiętnik. Oprac. i wstępem opatrzył W. Czapliński. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Potocki, W. (1907). Dla niepewnego pewne opuszczać. W: tegoż, Ogród fraszek. T. 1. Lwów: Wydawnictwo A. Brückner.
Radziwiłł, B. (2017). Informacja panom ekonomom córki mej (1667). W: Ojcowskie synom przestrogi. Instrukcje rodzicielskie (XVI-XVII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły D. Żołądź-Strzelczyk i M.E. Kowalczyk. Wrocław: Chronicon.
Radziwiłł, H.F. (2017). Edukacja, którą, gdy mi Bóg wszechmogący pozwoli mieć dziatki, dać myślę (przed 1760). W: Przestrogi i nauki dla dzieci. Instrukcje rodzicielskie (XVIII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły M.E. Kowalczyk i D. Żołądź-Strzelczyk. Wrocław: Chronicon.
Radziwiłł, K. (2017a). Infromacyja ode mnie Krzysztofa Radziwiłła księcia na Birżach i Dubinkach, hetmana polnego Wielkiego Księstwa Litewskiego z strony dozoru i ćwiczenia syna mego Janusza dana słudze mojemu urodzonemu panu Adamowi Steckiewiczowi w Lubczu. W: Ojcowskie synom przestrogi. Instrukcje rodzicielskie (XVI-XVII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły D. Żołądź-Strzelczyk i M.E. Kowalczyk. Wrocław: Chronicon.
Radziwiłł, K. (2017b). Wskazówki związane z edukacją syna Janusza w ojczyźnie i w cudzej ziemi (1622-1628). W: Ojcowskie synom przestrogi. Instrukcje rodzicielskie (XVI-XVII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły D. Żołądź-Strzelczyk i M.E. Kowalczyk. Wrocław: Chronicon.
Radziwiłł, M.K. zwany Rybeńko. (2017). Instrukcja dla pana Antoine Ronchberga guwernera synów (ok. 1742-1743). W: Przestrogi i nauki dla dzieci. Instrukcje rodzicielskie (XVIII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły M.E. Kowalczyk i D. Żołądź-Strzelczyk. Wrocław: Chronicon.
Radziwiłł, M.K. zwany Sierotka. (2017). Admonitorium (1603). W: Ojcowskie synom przestrogi. Instrukcje rodzicielskie (XVI-XVII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły D. Żołądź-Strzelczyk i M.E. Kowalczyk. Wrocław: Chronicon.
Radziwiłłowa, A. z Sanguszków. (2017). Uwagi i napomnienia w związku z wyjazdem syna Hieronima Floriana Radziwiłła za granicę (1733). W: Przestrogi i nauki dla dzieci. Instrukcje rodzicielskie (XVIII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły M.E. Kowalczyk i D. Żołądź-Strzelczyk. Wrocław: Chronicon.
Radziwiłłowa, K. z Pociejów. (2017). Przestrogi, czyli maksymy dane synowi jadącemu do Wiednia (1766). W: Przestrogi i nauki dla dzieci. Instrukcje rodzicielskie (XVIII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły M.E. Kowalczyk i D. Żołądź-Strzelczyk. Wrocław: Chronicon.
Rzewuski, W.P. (2017a). Dwie instrukcje wychowawcze dla córek (1763). Oprac. A. Kucharski. W: Przestrogi i nauki dla dzieci. Instrukcje rodzicielskie (XVIII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły M.E. Kowalczyk i D. Żołądź-Strzelczyk. Wrocław: Chronicon.
Rzewuski, W.P. (2017b). Instrukcja dla syna Józefa do cudzych krajów (1755). Oprac. A. Kucharski. W: Przestrogi i nauki dla dzieci. Instrukcje rodzicielskie (XVIII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły M.E. Kowalczyk i D. Żołądź-Strzelczyk. Wrocław: Chronicon.
Rzewuski, W.P. (2017c). Instrukcje związane z edukacją syna Seweryna w Warszawie i za granicą (1754 1759). Oprac. A. Kucharski. W: Przestrogi i nauki dla dzieci. Instrukcje rodzicielskie (XVIII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły M.E. Kowalczyk i D. Żołądź-Strzelczyk. Wrocław: Chronicon.
Sobieski, J. (1991). Peregrynacja po Europie 1607-1613. Droga do Baden. Oprac. J. Długosz. Wrocław: Ossolineum.
Sobieski, J. (2017a). Instrukcja dla brata Jana (1620). W: Ojcowskie synom przestrogi. Instrukcje rodzicielskie (XVI-XVII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły D. Żołądź-Strzelczyk i M.E. Kowalczyk. Wrocław: Chronicon.
Sobieski, J. (2017b). Instrukcje synom do Krakowa i Paryża (1640, 1645). W: Ojcowskie synom przestrogi. Instrukcje rodzicielskie (XVI-XVII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły D. Żołądź‑Strzelczyk i M.E. Kowalczyk, Wrocław: Chronicon.
Trawicka, Z. (2007). Jakub Sobieski 1591-1646. Studium z dziejów warstwy magnackiej w Polsce doby Wazów. Kraków: Societas Vistulana.
Żołądź, D. (1990). Ideały edukacyjne doby staropolskiej. Stanowe modele i potrzeby edukacyjne szesnastego i siedemnastego wieku. Warszawa–Poznań: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Żołądź-Strzelczyk, D. (2004). Instrukcje rodzicielskie jako źródło do badań dziejów wychowania w XVI i XVII wieku. W: T. Jałmużna, I. Michalska i G. Michalski (red.), Konteksty i metody w badaniach historyczno-pedagogicznych. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.
Żołądź-Strzelczyk, D. (2017a). Andrzeja Maksymiliana Fredry wskazówki dla młodych, aby „wzrastali w cnocie dla dobra ojczyzny”. W: D. Żołądź-Strzelczyk i M.E. Kowalczyk (red.), Źródła do dziejów podróży edukacyjnych. Wrocław: Chronicon.
Żołądź-Strzelczyk, D. (2017b). Edukacja Lubomirskich w drugiej połowie XVI i XVII wieku. W: tejże, „Pod każdym względem szlachetne ci daję wychowanie”… Studia z dziejów wychowania szlachty w epoce staropolskiej. Wrocław: Chronicon.
Żołądź-Strzelczyk, D. (2017c). Wskazówki wychowawcze dla Janusza Radziwiłła, syna Krzysztofa. W: tejże, „Pod każdym względem szlachetne ci daję wychowanie”… Studia z dziejów wychowania szlachty w epoce staropolskiej. Wrocław: Chronicon.
Żołądź-Strzelczyk, D. i Kowalczyk, M.E. (2017). Wprowadzenie. W: Ojcowskie synom przestrogi. Instrukcje rodzicielskie (XVI-XVII w.). Wstępem i objaśnieniami opatrzyły D. Żołądź-Strzelczyk i M.E. Kowalczyk, Wrocław: Chronicon.
Żołądź-Strzelczyk, D. i Kowalczyk, M.E. (w druku). „Upominam was tedy i pod utratą macierzyńskiego błogosławieństwa i łaski poprzysięgam” – dwie siedemnastowieczne instrukcje matczyne.
Copyright (c) 2020 Dorota Żołądź-Strzelczyk
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Uwagi dotyczące praw autorskich
Autorzy publikujący w tym czasopiśmie wyrażają zgodę na następując warunki:
- Autorzy zachowują prawa autorskie, przyznając czasopismu prawo do pierwszej publikacji swojego tekstu jednocześnie zarejestrowanego pod numerem licencji CC BY-ND, która pozwala innym na korzystanie z tego tekstu z uznaniem autorstwa tekstu oraz pierwotnej publikacji w tym czasopiśmie.
- Autorzy proszeni są o nawiązywanie odrębnych, dodatkowych porozumień wynikających z umowy, dotyczących dystrybucji opublikowanej w czasopiśmie wersji tekstu nie na prawach wyłączności (np. opublikowanie go w repozytorium instytucji lub w innym czasopiśmie), z potwierdzeniem pierwszej publikacji w tym czasopiśmie.
Wyraża się zgodę i zachęca autorów do publikacji ich tekstu w Internecie (np. w repozytorium instytucji lub na jej stronie internetowej) przed lub podczas procesu składania tekstu jako, że może to prowadzić do korzystnych wymian oraz wcześniejszego i większego cytowania opublikowanego tekstu (Patrz The Effect of Open Access). Zalecamy wykorzystanie dowolnego portalu stowarzyszeń badawczych z niżej wymienionych:
